Wraz z wiekiem zmienia się nie tylko nasze ciało, ale również umysł, nasze nawyki i zachowania. Niekiedy dzieje się to wbrew nam samym, bo dotyka nas choroba lub zaskakuje sytuacja życiowa, chociażby utrata kogoś nam niezmiernie bliskiego. Przyjrzyjmy się  zatem bliżej zmianom zachowania, które niekiedy stają się problematyczne i zmieniają nasze dotychczasowe funkcjonowanie.  

Czym są  zatem zaburzenia zachowania? 

Zaburzenia zachowania u seniorów to zmiany w reakcjach emocjonalnych i społecznych, które odbiegają od wcześniejszych wzorców funkcjonowania. Mogą one wynikać z procesów neurodegeneracyjnych takich jak demencja czy łagodne zaburzenia poznawcze jak również z zaburzeń nastroju, przewlekłego bólu,  niekorzystnych warunków środowiskowych i nieadekwatnego podejścia otoczenia. 

Często porównuje się seniorów do dzieci i traktuje ich protekcjonalnie. To poważny błąd. Traktowanie dorosłego człowieka jak dziecka obniża jego poczucie sprawczości i prowadzi do zjawiska wyuczonej bezradności (learned helplessness). Zamiast wyręczać seniora, należy wspierać jego samodzielność, zachęcać do aktywności i proponować strategie radzenia sobie z emocjami. 

Przyczyny – kiedy zachowania stają się komunikatem? 

W psychogeriatrii zachowania seniorów interpretuje się jako formę komunikacji, szczególnie wtedy, gdy występują deficyty poznawcze i językowe wynikające z procesów neurodegeneracyjnych toczących się w mózgu, przede wszystkim demencji. Przyjrzyjmy się kilku z nich.  

• Zbieractwo (syllogomania) – może wynikać z lęku przed stratą, poczucia braku bezpieczeństwa, ale też zaburzeń pamięci i funkcji wykonawczych. 

• Rozdrażnienie i zachowania gwałtowne (chwiejność emocjonalna)  – często są efektem przeciążenia bodźcami (np. zbyt liczni goście, hałas, brak rutyny) lub bólu somatycznego. Zwłaszcza w demencji to poważny problem, obserwacje osób żyjących z demencją pokazują, że często ból dotyczy uzębienia i związanych z zaniedbaniami stanów zapalnych jamy ustnej. Jako opiekun osoby, która żyje z demencją nie możesz pominąć tego obszaru, regularne przeglądy u stomatologa oraz badania kontrolną mogą znacznie zwiększać komfort życia twojego bliskiego.  

• Wędrowanie  – typowe dla osób z demencją, bywa próbą radzenia sobie z napięciem czy dezorientacją przestrzenną, niejednokrotnie jest również wyrazem bólu somatycznego, problemów z wypróżnieniem czy po prostu nudy, braku zajęcia oraz rutyny, która w demencji wydaje się być zbawienna. Uporządkowany harmonogram dnia daje poczucie bezpieczeństwa i sprawczości.  

Obserwacja i analiza kontekstu zachowań seniora to cenne źródło wiedzy o jego emocjach i potrzebach. 

Objawy – kiedy nas powinny zaniepokoić?  

Nie każda zmiana zachowania oznacza zaburzenie wynikające z toczącego się procesu chorobowego, o zaburzeniu zachowania mówimy, gdy: 

• objawy są powtarzalne i utrwalone, 

• mają duże nasilenie, 

• utrudniają funkcjonowanie seniora i jego otoczenia. 

Najczęściej obserwowane objawy to: 

• wybuchy gniewu, 

• izolacja społeczna, 

• zachowania kompulsywne (np. gromadzenie przedmiotów), 

• brak kontroli impulsów, 

• nieadekwatne reakcje emocjonalne. 

W klasyfikacjach medycznych (DSM-5, ICD-11) zaburzenia te opisuje się jako BPSD (Behavioral and Psychological Symptoms of Dementia) – Behawioralne i Psychologiczne Zaburzenia Zachowania w Demencji.  

Najnowsze podejścia terapeutyczne 

• Pozytywne podejście  do opieki Teepy Snow 

Amerykańska terapeutka Teepa Snow opracowała metodę Positive Approach to Care (PAC), w której kluczowe jest spojrzenie na świat oczami seniora. Opiekun powinien dostosować swoje zachowanie i sposób komunikacji do zdolności podopiecznego, a nie próbować zmieniać jego zachowań siłą. Bardzo ważne w tym podejściu jest bazowanie na tych umiejętnościach, które osobie żyjącej z demencją wciąż pozostają, nie na tych które już w wyniku choroby utracił.  

Metoda ta kładzie nacisk na: 

• praktyczne techniki pielęgnacji, 

• redukcję stresu poprzez zrozumienie perspektywy seniora, 

• poprawę komunikacji i współpracy. 

Terapia walidacyjna Naomi Feil 

Równie ważnym podejściem jest Validation Therapy opracowana przez Naomi Feil. Jej podstawą jest przekonanie, że każde zachowanie seniora ma sens emocjonalny, a rolą opiekuna jest uznanie (walidacja) tych emocji, zamiast ich korygowania. 

• Tradycyjna odpowiedź: „Twoja mama nie żyje od dawna” → wywołuje smutek i frustrację. 

• Walidacja: „Tęsknisz za mamą? Opowiedz mi o niej” → daje poczucie zrozumienia i obniża lęk. 

Naomi Feil wyróżnia cztery etapy dezorientacji, co pomaga dopasować styl komunikacji. Badania pokazują, że walidacja: 

• zmniejsza agresję i lęk, 

• redukuje objawy depresji, 

• poprawia relacje opiekun–podopieczny, 

• obniża stres opiekunów. 

Wspólny mianownik obu metod 

Zarówno Teepa Snow, jak i Naomi Feil podkreślają, że zmiana perspektywy opiekuna jest kluczem do zrozumienia seniora. Zaburzenia zachowania nie są „złośliwością” ani „problemem”, ale sposobem komunikacji potrzeb i emocji. 

Opieka i pielęgnacja 

W pielęgnacji seniora warto pamiętać o: 

• korzystaniu z pamięci proceduralnej i automatyzmów (np. podchodzenie od dominującej strony), 

• zapewnieniu poczucia bezpieczeństwa poprzez spokojny ton i przewidywalność, 

• aktywizowaniu seniora prostymi zadaniami i grami. 

Takie podejście zwiększa współpracę i zmniejsza ryzyko zachowań trudnych. 

Leczenie 

Pierwszym wyborem są interwencje niefarmakologiczne: terapia zajęciowa, muzykoterapia, techniki relaksacyjne czy zmiany w środowisku. Farmakoterapia stosowana jest dopiero wtedy, gdy trudne zachowania znacznie się nasilają i utrudniają choremu codzienne funkcjonowanie zagrażając jego zdrowiu, a czasem nawet życiu. Rozważnie farmakoterapii powinno być zawsze prowadzone pod okiem geriatry czy neurologa, którzy to znają dokładnie specyfikę demencji i potrafią dobrać leczenie indywidulanie do każdej osoby.  

Duże znaczenie mają pozytywne motywacje – zamiast przymusu lepiej używać komunikatów zachęcających („po umyciu poczujesz się lepiej”, „chodźmy posłuchać śpiewu ptaków”). Niesamowicie ważne jest również przygotowanie otoczenia, które aktualnie traktuje się jako metodę w opiece nad chorymi żyjącymi z demencją.  

Rozwój choroby, której wynikiem jest demencja, a zaburzenia zachowania  

Z czasem, szczególnie w przebiegu demencji, zachowania trudne mogą się nasilać. Typowe są: 

• gromadzenie śmieci i niepotrzebnych przedmiotów, 

• opór wobec higieny, 

• wędrowanie i odwrócenie rytmu dobowego,  

• kompulsywne powtarzanie czynności. 

Ważne jest, aby nie próbować siłowo ich eliminować, lecz przekierowywać uwagę i tworzyć bezpieczne ramy (np. wyznaczyć pudełko na zbierane przedmioty). 

Specjaliści – kiedy zgłosić się po pomoc? 

Nie każda zmiana zachowania wymaga natychmiastowej interwencji lekarskiej. Jednak: 

• nagłe, intensywne zmiany, 

• agresja zagrażająca życiu i zdrowiu, 

• objawy delirium (majaczenia, dezorientacja), 
  to wskazania do pilnej konsultacji medycznej. 

W wielu przypadkach zmiany te mogą wynikać z infekcji, odwodnienia lub działań ubocznych leków. 

Lęki – „shadowing” 

Częstym objawem lęku u seniorów jest tzw. shadowing – podążanie krok w krok za opiekunem. Wynika to z utraty poczucia bezpieczeństwa i obawy przed porzuceniem. 

Pomocne strategie: 

• ustalony i przewidywalny plan dnia, 

• powierzanie seniorowi prostych zadań, 

• stopniowe wzmacnianie poczucia sprawczości,  

• przygotowanie bezpiecznego, przytulnego otoczenia,  w którym nasz bliski będzie czuł się dobrze, a co za tym idzie będzie chciał w nim pozostawać.  

Zaburzenia zachowania u osób starszych są złożonym zjawiskiem, wynikającym z czynników biologicznych, psychologicznych i środowiskowych. Ich zrozumienie wymaga zmiany perspektywy – od oceny i krytyki w stronę empatii, walidacji emocji i aktywizacji seniora. 

Podejścia Teepy Snow (PAC) i Naomi Feil (Validation Therapy) pokazują, że najskuteczniejszym narzędziem w pracy z seniorem nie jest farmakologia czy dyscyplinowanie, ale postawa opiekuna: cierpliwość, uważność i gotowość do spojrzenia na świat oczami podopiecznego. 

Dzięki takiemu podejściu można nie tylko ograniczyć zaburzenia zachowania, ale też znacząco poprawić jakość życia osób starszych i ich opiekunów. 

Literatura 
1. Cerejeira J, Lagarto L, Mukaetova-Ladinska E. Behavioral and psychological symptoms of dementia. Front Neurol. 2012;3:73. doi:10.3389/fneur.2012.00073 
2. Kales HC, Gitlin LN, Lyketsos CG. Assessment and management of behavioral and psychological symptoms of dementia. BMJ. 2015;350:h369. doi:10.1136/bmj.h369 
3. Scales K, Zimmerman S, Miller SJ. Evidence-based nonpharmacological practices to address behavioral and psychological symptoms of dementia. Gerontologist. 2018;58(Suppl 1):S88–S102. doi:10.1093/geront/gnx16
4. Husebo BS, Ballard C, Sandvik R, Nilsen OB, Aarsland D. Efficacy of treating pain to reduce behavioural disturbances in residents of nursing homes with dementia: cluster randomised clinical trial. BMJ. 2011;343:d4065. doi:10.1136/bmj.d4065 
5. Feil N. The validation breakthrough: Simple techniques for communicating with people with “Alzheimer’s-type dementia”. 2nd ed. Baltimore: Health Professions Press; 2002. 
6. Snow T. Positive approach to care: PAC techniques for dementia care. Hillsborough: Positive Approach, LLC; 2016.